متغیرهای مؤثر در تحولات ساختار فیزیکی – کالبدی شهر بم با تأکید بر ارتباط شهر و طبیعت

شهر بم واقع در جنوب شرقی کشور ایران در شرق استان کرمان، شهری کویری با بستر طبیعی و فرهنگی خاص خود و منفک از سایر شهرهای کویری ایران است. در شهر بم از دیرباز هماهنگی و تعادلی بین بستر طبیعی و فرهنگی وجود داشته است. از عناصر منحصر به فرد بستر طبیعی، سفره‌های پر آب زیرزمینی هستند که حاصل شکل خاص حوزه‌های آبریز و آبخوان‌های منطقه‌اند. از عناصر ویژة بستر فرهنگی علاوه بر ابنیه تاریخی می‌توان به وجود نخلستان‌ها و قنات‌ها اشاره کرد. هدف از این مقاله، شناخت ویژگی‌های بسترهای طبیعی و فرهنگی و نحوة انطباق و ارتباط بین آنها و علل بروز اختلال در این رابطة متعادل در گذر زمان است. با مرور متون نوشتاری و تصویری شهر بم مربوط به قبل و بعد از زلزله‌، برداشت‌های میدانی، تحلیل نقشه‌ها و تلفیق داده‌های مرتبط با مشخصه‌های طبیعی از جمله هیدرولوژی (سطحی و زیرزمینی)، ژئومرفولوژی و پوشش گیاهی و مشخصه‌های فرهنگی شامل باغ‌ها و ساخت و سازها، پس از شناسایی ویژگی‌ها و عناصر بستر طبیعی و فرهنگی، به نظر رسید تعادل مذکور در طول زمان دچار خدشه شده است. با تهیة نقشه‌های دوران متفاوت قبل و بعد از زلزله و لایه‌برداری و روی‌هم‌گذاری اطلاعات دسته‌بندی شده (مربوط به پوشش گیاهی، هیدرولوژی، سطوح ارتفاعی) و تحلیل عکسهای هوایی شهر بم در سالهای متفاوت ،تعادل رو به زوال بین بستر طبیعی و فرهنگی و عامل اختلال توسعة بی رویة شهر بدون توجه به توان و استعداد منابع و اراضی و کاربری باغها شناخته شد. با روی دادن زلزله در دی ماه سال 1382 و مطرح شدن مقوله احیا و بهره‌وری از بازسازی شهر بم، این مقاله سعی در ارائة پیشنهادها و توصیه‌هایی در زمینة بازسازی شهر بم به گونه‌ای هماهنگ با بستر طبیعی و فرهنگی با ارزش شهر دارد. روش مطالعه در اینجا می‌تواند برای بررسی شهرهای کویری مشابه که در اثر توسعة شهر، در ساختار طبیعی‌شان انقطاع ایجاد شده، در ارتباط با فرصت‌های خواسته و ناخواسته بازسازی قابل تعمیم باشد.